Lazca
gramer / Lazuri grameri / Laz Grammar
Önsöz
Lazlar
Karadeniz bölgesinin doğu ucunda yaşayan bir halktır.
Rize iline bağlı Pazar (Atina), Ardeşen (Arthaşeni),
Çamlıhemşin ve Fındıklı (Vi3he) ilçeleri
ile Artvin iline bağlı Arhavi (Arkabi), Hopa (Xopa) ve
Borçka ilçelerinde otokton olarak varlıklarını sürdürmektedirler.
93 Harbi olarak da bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşından
dolayı Batum’dan göç etmiş ve günümüzde Sapanca, Akçakoca,
Düzce, Yalova, Karamürsel, İzmit ve Gölcük gibi merkezlerde
yerleşik olarak yaşamaktadırlar.
Lazca,
Güneybatı Kafkas Dil Grubu içinde yer almaktadır. Svanca
(Svanuri), Gürcüce (Kartuli ya da Korturi) ve Megrelce (Margaluri
ya da Megruli) bu dil grubunun diğer üyeleridir. Bu diller
arasında Lazcaya en yakın olan dil Megrelcedir.
Bir
dil grubunu oluşturan dillerden birinin adını, o
dil grubunun adı olarak kullanmak mantık dışıdır.
Bundan dolayı bazı çevrelerce kullanıldığı
biçimiyle “Kartveluri (Gürcü dilleri)” terimi bilimsellikten çok
uzaktır. “Güney Kafkas Dil Grubu” ifadesi ise netliği
olmayan bir tanımlamadır. Zira, Güneybatı Kafkas
Dil Grubu’na ait olmayan Azerice, Ermenice vs. gibi diller Kafkas
dağlarının güneyinde konuşulmaktadır. Bundan
dolayı Lazcanın da içinde bulunduğu Megrel, Svan
ve Gürcü dillerini “Güney Kafkas Dil Grubu” adıyla sınıflandırmak
doğru bir tanımlama olamamaktadır.
Güneybatı
Kafkas dilleri; fırlatmalı konsonların bulunması,
Türkçedeki gibi vuayel uyumunun (“ses uyumu ”) bulunmaması;
Kelimelerin hem önden, hem sondan ek alıyor olması; Bazı
şahıslı fiillerin hem özneye hem tümlece uyum göstermesi
gibi ortak özelliklere sahiptir.
Bu
çalışmada konu ve örnek açıklamalarda Türkçe ve İngilizce
olmak üzere iki dil kullanılmıştır. Ancak iki
versiyon birbirinin çevirisi değildir. Fonetik, fonoloji ve
gramerle ilgili İngilizce açıklamalar, Türkçeden daha
çok İngilizceyi bilen okurlar için Gôichi Kojima tarafından
hazırlanmıştır. Lazca ile ilgilenen bu gruptaki
okurların dilbilimsel terimlere alışık oldukları
düşünüldüğü için çok sayıda İngilizce terimin
tanımı ayrıca açıklanmamıştır.
Bu yüzden bazı konu açıklamalarının İngilizce
versiyonu Türkçe versiyonundan oldukça kısa olmuştur.
Lazca
cümle örneklerinin İngilizce karşılığı
Eylem Bostancı ile Gôichi Kojima tarafından birlikte yazılmıştır.
Ama bu, Türkçe karşılığının çevirisi
değildir. Herhangi iki dil arasında mükemmel tercüme yapmak
mümkün olmadığına göre, doğal olarak Türkçe
açıklama ile İngilizce açıklama arasında farklılıklar
bulunmaktadır. Lazcadaki bir biçim Türkçedeki iki veya daha
fazla biçime karşılık gelebilmektedir. Bunun tersi
yine doğrudur. Ancak, bunlardan sadece biri ya da bazen ikisi
tercih edilmiştir. Aynı durum İngilizce için de geçerlidir.
Burada
ayrıca, Lazca hakkında birkaç noktayı belirtmek isteriz;
Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır.
Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya
göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine
(Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma
fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır.
Lazcanın,
yakın zamana kadar yazılı hale getirilmemiş
olması ve standart biçiminin olmayışından dolayı,
özellikle fonemler ve fiil çekimi konularında yöresel değişkenler
geniş bir bakış ile incelenmiştir. Değişkenler
daima batıdan doğuya doğru ele alınmıştır.
Diyalektlerin özelliğini açıklanırken sadece ilçe
adını kullanmak bazı durumlarda yeterli olmadığından
köy adlarına da yer verilmiştir. Çünkü her köyün konuşması
kendine özgü bir dilsel sistemdir. Bir fiilin bir kipteki ya da
bir zamandaki çekimi bazen iki köy arasında değişebilmektedir.
Çok
sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek
kipi gibi kipler dışında Lazcada Tecrube kipi, Yeterlik
kipi vs. bulunmaktadır. Ayrıca, Lazca hem Ergatif sözdizimi,
hem Datif sözdizimi olan bir dildir. Lazcaya özgü bir özellik olarak
Ergatif özneli Nesnesiz fiillerin bulunuyor olmasından dolayı,
genellikle Ergatif diller için geçerli olan terimler yetersiz kalmış,
bundan dolayı yeni terimler hem Türkçe, hem İngilizce
hem de Lazca olarak türetilmiştir.
Fiilbaşı
(Phriverbi), Kököneki (Phricici), İki-taraf ek (gom3xvala)
gibi yeni terimler hem Türkçe, hem Lazca olarak türetilmiştir.
Ayrıca, Türkçe veya İngilizce olarak tek kelime ile anlatılması
mümkün olmayan kavramlar için Lazca yeni terim türetilmiştir.
11.
bölüm (Fiil sınıflandırma) ve 47. madde (Lazca fonemleri)
Gôichi Kojima tarafından hazırlanmıştır.
Kalan bütün bölümler Gôichi Kojima ile İsmail A. Bucaklişi
tarafından ortak olarak yazılmıştır.
Şu
an elinizde bulunan Lazca Gramer kitabı, uzun yıllardır
devam eden alan araştırmalarına dayalı olarak
hazırlanmış ve bugüne kadar Lazca üzerine yapılmış
en kapsamlı çalışmadır. Sapanca ve Pazar’daki
alan çalışmaları Bucaklişi tarafından,
Ardeşen, Çamlıhemşin, Fındıklı, Arhavi,
Hopa ve Çxala’daki alan araştırmaları Kojima tarafından
yapılmıştır. Ayrıca Kojima Pazar’da da
çalışmalar yürütmüştür. Bunun yanında Hasan
Uzunhasanoğlu’nun Fındıklı’da sürdürdüğü
çalışmalardan da faydalanılmıştır.
Alan
araştırmalarının haricinde Fransız Dilbilimci
Georges Dumezil ve Megrel Dilbilimci Guram Khartozia’nın Lazca
masal derlemelerinden yer yer faydalanılmıştır.
Anadili
Lazca olanlar için açıklaycı ve yol gösterici olacağını
ümit ediyoruz. Aynı zamanda genel olarak Güneybatı Kafkas
dilleri ile ilgilenenlere de faydalı olacağı kanaatindeyiz.
Gôichi
Kojima, İsmail A. Bucaklişi
|