|
LAZ
ŞARKILARI
(Kaynak:Gôichi
Kojima, Laz Şarkıları,
Chiviyazıları | Mjora | 2003)
 KONU
BAŞLIKLARI
-
-
-
Yakın zamana kadar notaya dökülmemiş olan bütün halk
müziklerinde olduğu gibi, Laz şarkılarının
''Standart Formu'' yada ''Doğru Formu'' yoktur. Hem sözü,
hem melodisi(bestesi, ezgisi), bölgeye göre de kişiye göre
de değişebilir. Hatta aynı kişi aynı
şarkıyı iki, üç, dört versiyon ile söyleyebilir.
Bir Örnek: Elimizde bulunan bantlarına göre, rahmetli
Yaşar Turna, kendi yazdığı bilinen ''Atmacaş
ora''(Arhavi) şarkısını söylerken her kıtaya
tam aynı melodiyi vermez, la-fa yerine la-sol-fa, la-la-do-la
yerine re-la-do-la gibi çeşitleme yaparak kıtalarını
söylüyor, sonuçta hiçbir zaman aynı melodiyi iki kez söylememiştir.
Ayrıca dilbilim bakımından ilginç birşey
gözlemlenmektedir. Lazların çoğu, öğrendiği
her Laz şarkısını kendi şivesine ''tercüme''
edip söyler.
- Örnek:
- Arhavi'li biri ''Va mporom-na, dotkvi''
- Arhavi'li başka biri ''Var mporom-na,
mi3vi''
- Hopalı biri ''Var mqorop-na, mi3vi''
- Pazarlı biri ''Var mgorum-na,
mi3vi''
Şiir Melodi bağdaşımı
Laz geleneklerinde bir şiir, birkaç değişik
melodi ile söylenebilir. Bunun yanısıra çok sayıda
şiirin aynı melodi ile söylendiğide gözlenmektedir.
Örnek:
1-
Bir şiir - birkaç melodi.
''Mzoğas
dumani yulun'' (Hopa) şarkısı, üç çeşit melodi
ile söylenir.
2-
Birkaç şiir - Bir melodi.
''Amseri
didi seri'' (Arhavi) şarkısı ile ''Muperi boyi giğun''
(A) (Arhavi) şarkısının melodisi tam aynıdır.
Melodi
Grupları
Bazı
şarkıların melodileri, tam aynı olmasalar da
büyük benzerlikler göstermektedir. Ritm değişikliği
yada iki üç nota farkı olmasına rağmen yapısı
aynı olduğu tespit edilmektedir.
A
grup:
- ''Ağustozi
mulun atmacaş ora'' (A) (Arhavi),
- ''Ağustozi
mulun atmacaş ora'' (B) (Arhavi),
- ''Ağustozi
mulun atmacaş ora'' (C) (Arhavi),
- ''Ağustozi
mulun atmacaş ora'' (D) (Arhavi),
- ''Ağustozi
mulun atmacaş ora'' (E) (Hopa),
- ''Seri
tuta vartu'' (Arhavi),
- ''Ar
destani pçari haşo bgaraten'' (Arhavi),
- ''Ar
destani pçaup gverdi mgaraten'' (Hopa),
- ''Jur
bozoşi vortit nana da baba'' (Hopa),
- ''E
verane Malivorişi daği'' (Çamlıhemşin)
B
grup:
- ''Ar
mendili yepçopi Bombala mexuneyi'' (Hopa),
- ''Ar
mendili yepçopi Puloni ren puloni'' (Hopa),
- ''Mzoğas
dumani yulun'' (A) (Hopa),
- ''Kuçuri
vu3vi laçiş'' (Hopa),
- ''Karmateşa
gebulur Xe valeri valeri'' (Ardeşen),
- ''Yeşili
kamiyoni Moxti mendemiyoni'' (Ardeşen),
- ''Atinaşi
minare'' (Pazar)
C
grup:
- ''Kemençesi
jındole Mpuli ebosterare'' (Arhavi),
- ''Mzoğas
dumani yulun'' (C) (Hopa),
- ''Ulun
mulun karavi'' (Hopa),
- ''Xolo-ti
kogoladu Rakanepe dumani'' (Ardeşen)
D
grup:
- ''Dağişe
eşkulur cenneti purki'' (Pazar),
- ''Dağişe
eşkulur pavri kosare'' (Pazar),
- ''Dağişe
goşkuman cenneti purki'' (Pazar),
- ''Destani
ginçaram Kalai onay'' (Pazar),
- ''Mo3i
pucepe do kogolupini'' (Pazar),
- ''Pucepe
me3i do haşo nupini'' (Çamlıhemşin),
- ''Pucepe
mo3i do haşo nupini'' (Ardeşen),
- ''Pucepe
naşkvi do haşo nupini'' (Ardeşen),
- ''Avlaşe
oğine m3xuli fidani'' (Ardeşen)
E
grup:
- ''Dağiz
dumani yulun'' (Hopa),
- ''Amseri
didi seri'' (Arhavi),
- ''Muperi
boyi giğun'' (A) (Arhavi),
- ''Anderi
na naşkvare Axir'oxori-skani'' (Pazar),
- ''Melendo
molulun culi do purki'' (Ardeşen)
-
-
Kıta
Yapısı
Şarkı
sözü olarak kullanılan Laz şiirlerinin büyük çoğunluğu,
iki çeşit kıta yapısının birini göstermektedir.
Aralarındaki tek fark, satırı oluşturan hecelerin
sayısı. Bazılarının her satırıda
yedi hece bulunurken diğerlerinin her satır, onbir hece
ile teşkil edilmiştir. Her iki halde genellikle dört satır
birlikte bir kıtayı oluşturur.
İstisna
olarak sekiz heceli satırlar ile teşkil edilen kıtaya
sahip şarkı sözü bulunuyor. ''Ruba ruba govuluti''(Pazar)
şarkısı, bunun ilginç bir örneğidir. Satırı
oluşturan hece sayısı tamamen ''serbest'' de olabilir.
''Nani, nani''(pazar) şarkısının sözlerine bakınız.
RİTM
(1): Eşit olmayan birimle oluşan ölçüler
Laz-müziğinin özelliklerinin biri, 5/8 işareti ile
belirtilen beşli ölçüdür. Lazlar, toplu halinde beşli
ölçülü bir Laz şarkısını söylediklerinde, kimi
elle kimi ayakla tempo tutarlar. Dikkat ederseniz kimsenin bir ölçüde
beş kere elini ayağını basmadığını
farkedersiniz. Peki bir ölçüde kaç kere basarlar? Ancak iki kere.
Birinci basma, ölçünün birinci 8'lik notasına denk düşer.
İkincisi ise ölçünün üçüncü 8'lik notasına denk düşer.
TAP-tap-TAP-tap-tap,
TAP-tap-TAP-tap-tap, TAP-tap-TAP-tap-tap,
YE-şi-Lİ-ka-a Mİ-i-YO-ni-i MOX-ti-MEN-de-e
Mİ-YO-ni-i MOX-ti-MEN-de-e Mİ-i-YON-ni-i ...
... ... ...
Müzikolojik
terimle buna, ''eşit olmayan birimle oluşan ikili ölçü''
denilir. Birinci birimin uzunluğu, iki tane 8'lik kadar; ikinci
birimin uzunluğu ise üç tane 8'lik kadar.
Eşit
olmayan birimle oluşan üçlü, dörtlü ölçüler de vardır.
Örnek: ''Hayde mendegiyona 3ulutinaortaşa'' (Pazar). Bu şarkının
partisyonu, 3/8 ölçüsü ile 3/4 ölçüsünün almaşması olarak
yazılıyor, ama yanlız dinleyiniz(bakınız):
HAY-de-men -- DE-e-Gİ-yo-NA-a 3U-lu-ti -- NA-a-OR-ta-ŞA-a
... ... Uzun -- kısa-kısa-kısa, Uzun -- kısa-kısa-kısa
... ... Eşit olmayan birimle oluşan dörtlü ölçüyü duydunuz(gördünüz).
Uzun-kısa-kısa veya kısa-kısa-uzun gibiritmler
de mümkündür. ''Karşi ona cevulur'' (A)(Pazar) şarkısının
ritmi ise Kısa-uzun-kısa-kısa-uzun diye başlıyor.
Bu tip ritm, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Hırvatistan
gibi Balkan ülkelerinin halk müziklerinde de yaygındır.
RİTM
(2): Serbest ölçü almaşması
Pazar, Ardeşen ve Çamlıhemşin ilçelerinde yaygın
olan ''destani'' lerin 2/4 ölçüsü ile 3/4 ölçüsünün serbest almaşması,
aynı şekilde analiz olmaz.
Bu
''Destani/destani''lerde her kıtanın birinci satırını
oluşturan onbir hecenin her biri, eşit uzunluk ile söylenir.
Kalan satırların ik dokuz heceleri, yine eşit uzunluğu
alır. Ancak ikinci, üçüncü ve dördüncü satırlarının
son iki heceleri, büyük uzunlukta söylenir. (Destani ginçaram Kalai
onay'' (Pazar) şarkısının üçüncü satırı,
bu durumun bir istisnasıdır.) Onbir sayısı zaten
ne iki ile ne üç ile bölünebilir. Bu durumda ölçüler şiirin
vurgularına göre ya ikili yada üçlü olarak oluşup serbest
almaşmasını gösterirler.
Mİ
Gamı
Laz müziğinin özelliğinin biri, mi gamının
sık sık kullanılmasıdır. Mi gamı,
ne majör ne minördür. Gamın birinci ile ikinci notaları
arasındaki aralık, yarım tondur (mi-fa gibi). Bu
derlemede de çok sayıda mi gamlı melodi bulunuyor.
Örnek:
-
''Amseri didi seri'' (Arhavi)
-
''Anderi na naşkvare Axir'oxori-skani'' (Pazar)
-
''Ar çiçeğiz ar butkuci noxedun'' (Fındıklı)
-
''Ar mendili yepçopi Puloni ren puloni'' (Hopa) ve saire
....
Özel
bir gam
''A katu kamiyonun (Çamlıhemşin) şarkısının
gamı, fa-sol-la b la-da (veya, bir buçuk ton aşağıya
geçirsek, re-mi-fa-fa#-la) notalarını kullanmaktadır.
Bu, kromatizme benzer ilginç bir gam ... ... Ses kayma gibi ''kaza''
olduğunu varsaymak hiç mümkün değil, çünkü birkaç kişi
birlikte tam aynı notaları istediğiniz kadar tekrarlayabilirler.
Ve bu kişiler başka binbir çeşit Lazca ve Türkçe
şarkılarınıda gayet güzel söylüyorlar. Bunu
da Laz müziğinin zenginliğinin bir belirtisi olarak kabul
etmek zorundayız.
Polifoni
& Çalgılar
Polifoni:
Gürcistan'da
yaşayan Lazlar, Rus ve Gürcü müziklerinin pratiği dolayısıyla
polifoniye(çok sesli müziğe) alışmışlar.
Bugün artık Laz şarkılarınıda doğal
olarak çok sesli şekilde söylüyorlar.
Türkiyede
yaşayan Lazlar ise büyük çoğunluğu ancak monodiyi(tek
sesli müziği) çalar, söyler. Türkiyede yaptığımız
denemeye göre, batı tipi akorlar pek Lazların hoşuna
gitmez, ama ''Laz tipi akoru'' yaratmanın mümkün olduğunu
tespit ettik.
Çalgılar:
Geleneksel
Laz şarkıları, geleneksel Laz çalgıları
ile eşlik olur: Tulum ile kemençe. Bazı ünlü Laz şarkıcıları
bugün bağlamayı kullanmaya başladılar. Dinleyicilerinin
bir kısmı bunu sever, bir kısmı pek beğenmez.
Hatta bağlama sesinin Laz müziğini bozduğunu söyleyenlerede
rastladık. Ne zurnanın ne de davulun Laz müziğinde
yeri olduğunu da bütün Lazlar tek bir adam gibi belirtmektedirler.
Laz
Şarkıları Kitabından bir örnek:(s.89) Avla-süani
cuneli (Ardeşen)
Avla-süani
cuneli,
Öepri
megipinare.
Si golvali uoxi,
Ma ceüegipinare.
Ela,
komemaoni,
Wulutina
orûaşa.
Ukaçxe pişmanare,
Omweli unüarûaşa.
LAZ
MÜZİĞİ VE TÜRLERİ»»
|
