İlk Karadeniz Ansiklopedisi

Son yıllarda Türkiye üzerine yapılan halkbilimi, gezi, monografi ve ansiklopedi çalışmalarına bir yenisi daha eklendi. Araştırmacı Özhan Öztürk’ün hazırladığı iki ciltlik “Karadeniz Ansiklopedik Sözlük”, aynı zamanda alanında bir ilk. Hem birebir kaynak kişilerle hem de oldukça zengin kaynakçalarla karşılaştırmalı olarak yapılan çalışma sonucu ortaya çıkan ansiklopedik sözlükte maddelerin etimolojileri de yapılmış. Karadeniz ile ilgili pek çok sorunun yanıtlarının bulunabileceği Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, üzerinde yoğun emek verilmiş bir yapıt görünümünde. Heyamola Yayınları tarafından yayınlanan ve sınırlı sayıda basılan sözlük, Karadeniz tarihi, kültürü ve halkbilimi ile ilgilenenler için bilimsel bir kaynak olarak nitelendiriliyor. Ansiklopediyi hazırlayan Özhan Öztürk, 1260 sayfalık çalışmasını şöyle değerlendirmektedir:

“Nedeni bilinmez ama Doğu Karadeniz bölgesinde tek bir arkeolojik kazı yapılmamıştır. Ksenophon’un Anabasis adlı eserinde (MÖ 401) yoğun bir yerleşime sahip olduğu gözlenen bölgede -neden kazı yapılmadığı bu kitabın konusu değildir- en azından Orta Karadeniz’de, Kırım civarında ve Kolhis’te yapılan kazılarda bulunanlardan daha azına rastlanmayacağından şüphe edilmemelidir. İlginç ve üzerinde tartışılması gereken bir durum da, külliyatlı bir Türkçe literatüre sahip olan yöre kültür ve tarihi çalışmalarında, devletin Cumhuriyet döneminde değiştirmesine rağmen halkın ısrarla kullanmaya devam ettiği orijinal köy ve mahalle isimlerinin gerçekçi analizinin neden yapılmadığıdır. Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illeriyle sınırlı olan bu çalışmada, bölgede yaşayan insanların ana dilleri ne olursa olsun, konuşulan Türkçe diyalektleri içinde kullanılan, tüm orijinal kelime, deyim ve toponimleri, başta Samsun, Erzurum ve Gümüşhane olmak üzere çevre iller, Anadolu hatta çevre ülkeler ve bu ülkelerin dilleri ile sürekli kıyaslayarak ele aldım. Özellikle orijinal toponomik isimlerin, Anadolu, Yunanistan, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan ve diğer Türk Devletleri’yle kıyaslanmasının yöresel tarih ile uğraşanların işine yarayacağını, araş-tırmacılara ilham vereceğini umuyorum.

Bölgedeki bazı köy adları, Mora yarımadası, Girit ve Efir bölgesindeki köylerle birebir eşleşirken benzerlerinin Anadolu’da ve Kuzey Yunanistan’da bulunmaması; Lazların tarihi yurdu olan Kuzey Abhazya’daki köy adlarının benzerlerine rastlanması, Yunanistan ve Anadolu’nun Hint-Avrupalılardan önceki halkları olan Pelasg ve Thrak’lara ait izlerin varlığı, sadece yöre ve Anadolu tarihini değil; tüm Kafkasya’dan Balkanlara dek bölge tarihinin ısrarla yeniden sorgulanmasını gerektirmektedir.”

ÖNSÖZ

Arkeoloji için “duygusal bilim” denildiğini duymuştum, çünkü geçmişi keşfetme tutkusuyla harmanlanan romantizm, en katı bilimsel yöntemlerle birlikte uygulanmaktadır. Dilbilimin konumu da farklı değildir; pek çok dilbilimci toplumların evrimi ile konuştukları dil arasında bağlantı kurarak, aynı dilin lehçelerini, farklı halkların dillerini birbirleriyle kıyaslayarak dilin evrimiyle insanın ki arasında paralellikler kurmaya çalışır. Şüphesiz ki insan, kendi geçmişini deşip kurcaladıkça, kendini daha iyi tanımanın ötesinde bugünün dünyasındaki yeri ve değerini de doğru tahlil edecektir. Nedeni bilinmez ama Doğu Karadeniz bölgesinde tek bir arkeolojik kazı bile yapılmamıştır. Ksenophon’un Anabasis adlı eserinde (MÖ 401) yoğun bir yerleşime sahip olduğu gözlenen bölgede -neden kazı yapılmadığı bu kitabın konusu değildir- en azından Orta Karadeniz’de, Kırım civarında ve Kolhis’te yapılan kazılarda bulunanlardan daha azına rastlanmayacağından şüphe edilmemelidir. İlginç ve üzerinde tartışılması gereken bir durum da, külliyatlı bir Türkçe literatüre sahip olan yöre kültür ve tarihi çalışmalarında, devletin Cumhuriyet döneminde değiştirmesine rağmen halkın ısrarla kullanmaya devam ettiği orjinal köy ve mahalle isimlerinin gerçekçi analizinin neden yapılmadığıdır. Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illeriyle sınırlı olan bu çalışmada, bölgede yaşayan insanların ana dilleri ne olursa olsun, konuşulan Türkçe dialektleri içinde kullanılan, tüm orjinal kelime, deyim ve toponimleri, başta Samsun, Erzurum ve Gümüşhane olmak üzere çevre iller, Anadolu hatta çevre ülkeler ve bu ülkelerin dilleri ile sürekli kıyaslayarak ele aldım. Özellikle orjinal toponomik isimlerin, Anadolu, Yunanistan, Ermenistan, Gürcistan, Azerbeycan ve diğer Türk Devletleri’yle kıyaslanmasının yöresel tarih ile uğraşanların işine yarayacağını, araştırmacılara ilham vereceğini umuyorum.

Bölgedeki bazı köy adları, Mora yarımadası, Girit ve Efir bölgesindeki köylerle birebir eşleşirken benzerlerinin Anadolu’da ve Kuzey Yunanistan’da bulunmaması; Lazlar’ın tarihi yurdu olan Kuzey Abhazya’daki köy adlarının benzerlerine rastlanması, Yunanistan ve Anadolu’nun Hint-Avrupalılar’dan önceki halkları olan Pelasg ve Thrak’lara ait izlerin varlığı, sadece yöre ve Anadolu tarihini değil; tüm Kafkasya’dan Balkanlara dek tüm bölge tarihinin ısrarla yeniden sorgulanmasını gerektirmektedir. Bugüne dek çözüldüğü sanılan ve artık klişeleşerek Anabrittanica gibi ansiklopedilere girmiş -sözgelimi Erzurum, Trabzon gibi- pek çok kelimenin analizinin doğruluğundan şüpheliyim ve kendi teorilerimi ilgili pek çok maddede dile getirdim. Tabii ki çalışmamın amacı kıyaslamalı toponomi çalışması ya da bizzat toponomilerden yola çıkarak ayrı bir kitabın konusu olabilecek yerleşim adları ile yerleşimciler arasında bir bağlantı kurmak değil. Elinizdeki kitap aynı zamanda bir söz derleme dergisi olmasa da kapsamlı bir derleme ve tarama çalışmasının sonucunda oluşturulmuş bir yöresel sözlüktür. Kelime derlemelerimde kaynak taraması ve bizzat alan araştırması yapmamın yanısıra, karalahana.com internet sitesinin adlarını tek tek sayamayacağım kadar çok sayıda katılımcısının en azından tartışmacı olarak büyük katkısı oldu. Bu arkadaşların hepsine ama özellikle Selahattin Günay (Sürmene Ohşoho), Taner Artvinli (Yusufeli), Mustafa Vural, İstiklal Vural (Çamlıhemşin Aşağıviçe), Mehmet Kahraman (Giresun Yağlıdere), Tuncay Çoban (Maçka Oğulağaç), Turhan Tür (Akçaabat İpsil), İslam Bilgin (Çayeli Raşot), Aysel Aray (Çayeli Leroz), Yücel Kaya (Trabzon Şalpazarı), Uğur Biryol (Çamlıhemşin Makrevis), Gökhan Güler (Ünye), Trabzon Rumcası konusunda engin bilgisini paylaştığı için Vahit Dursun (Çaykara Ogene) ve Güneş Doğar’a (Rusça, Bulgarca) teşekkür etmek istiyorum. Ansiklopedinin gerekliliği ve oluşumunda manevi desteklerini esirgemeyen başta eşim Arzu Ferdağ Öztürk olmak üzere Ömer Asan, Ahmet Mican Zehiroğlu, Yahya Düzenli, Mehmet Bilgin ve İsmail Bucaklişi’ye de ayrıca teşekkür ederim. Bunun yanısıra, Karadeniz’in güneydoğusunda, dar bir kıyı şeridi ve dağlık hinterlandını işgal eden küçük bir bölgeden ibaret topraklarında, otokton olarak yaşayan bir halkın, büyük ve haklı bir öz güvenle, bir zamanlar en uzak kıyılarına dek keşfettikleri tüm bir denize sahip çıkarcasına, Karadeniz ve Karadeniz’li terimlerini yalnızca kendileri ve kendi köyleri için kullanması geleneğinden de aldığım cesaretle, kitabımın adını Karadeniz Ansiklopedik Sözlüğü koyarken, terminolojik bir yanılgı içinde olduğumu da düşünmüyorum. İnsanlık tarihi boyunca çeşitli uygarlıkların yaşam alanında yeralmış kültür mirasımızın, dünyanın pek çok yerinde varolan diğer yerel kültürler gibi, ideolojik yaklaşımların uzağında derlenip yorumlanarak, gelecek kuşaklarımıza doğru ve kesintisiz olarak aktarılması, yerel aydınların atalarına karşı hissettiği vicdani sorumluluğun ötesinde, insanoğlunun temel ideallerinden de biri olması gerektiğini düşünüyorum. Bu evrensel idealin kazandırdığı sorumluluk duygusunun bir ürünü olan bu çalışmayı Karadenizliler’e ve bugüne dek bölge kültür ve tarihi üzerine araştırma ve yazmayı tutku haline getirmiş tüm Karadeniz dostlarına ithaf ediyorum.

Öztürk, Özhan (2005). Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük. 2. Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul ISBN 975-6121-00-9.

Geniş bilgi ve kitaptan örnek sayfaları/maddeleri görmek  için: www.karalahana.com

Sipariş için:  www.attistanbul.com heyamola@attistanbul.com