LAZCA İSİMLENDİRMELER ÜZERİNE
Toplumların şahıslara, bitkilere, hayvanlara yer ya da semtlere veya herhangi bir nesneye isim vermesi içinde bulunduğu kültürel muhtevaya bağlı olarak işleyen bir süreçtir. Toplumlar, herşeyden önce sahip oldukları kültürel ve dilsel özelliklere uygun olarak bu isimlendirmeleri yaparlar. İsimlendirme, bir varlığı bütün öteki varlıklardan ayıran bir sözcükle dile getirmektir (Hançerlioğlu, Felsefe Ans.). İsim verilen nesnenin özelliği, nesne ile dış dünya arasında kurulan bağlantı veya nesneye atfedilen anlam, bir kültür sisteminin ifade biçimi olan konuşma dili üzerinden kurulur. Nesne ya da öznelerin isimlendirilmesi kültür sisteminin devamı açısından son derece önemlidir.
Bir kültür sistemi içinde yapılan isimlendirmelerde en sık değişime uğrayan ve yapı içinde en ağırlıklı yere sahip olan bireylere verilen isimlerdir. Sosyal yapının temeli olan birey sürekli bu isimle anılır. Bireylere verilen adlar diğer nesne adlarıyla kıyaslanmayacak derecede değişime uğrarken, yer/semt, bitki, hayvan ve diğer nesnelerin sahip oldukları adlar sistem için dramatik bir dönüşüm olmadıkça (kültürel istila gibi) kolay kolay değişmezler.
İsimlendirmelere kaynaklık eden faktörlerden biri dinlerdir. Sistemleşmiş bütün dinler inançlarının yanı sıra kutsal saydıkları dillerini de yayarlar. Ulus-devletlerle birlikte dinle ilintili isimler yerlerini resmi dile ait kişi isimlerine bırakmaya başlamıştır. Egemen kültür kendi maddi ve manevi öğelerini kabul ettirip o kültürün bütünlüğünü bozarak tutarsız bir hale getirmeyi yani akültürasyona uğratarak asimilasyonu gerçekleştirmeyi hedefler. Bundan dolayı şahıs ve soyisimleri resmi-ulusal dille uyumlaştırılır, semt, mahalle, köy, kasaba gibi yer adları değiştirilir. Anadolu'da yer isimlerinin değiştirilmesi Osmanlı'nın son dönemlerinden itibaren yoğun ve sistematik olarak uygulanmıştır. Osmalı'da yerli-orijinal toponomilere Arapça isimler verilirken, Cumhuriyetin kurulmasından sonra ulus-devlet ideolojisi gereği öz Türkçe isimlere dönülmüştür.
Yer, semt, mahalle ve köy isimleri bireylerin isimlendirilişindeki gibi hızlı değişim göstermezler. Bu isimler genellikle çok eskilere dayanır ve kültür sistemi içinde önemli yere sahiptirler. Yerli kültürün damgasını ve gizemini taşırlar ve yerli halkın göç etmesi, tamamen kültürel istilaya uğraması gibi çok ciddi dramatik dönüşümler olmaksızın bu adlar kolay kolay değiştirilmezler. Yer isimlerinin varlığı ulusal yapılar tarafından bir engel olarak görülür. Bundan dolayı değiştirilme yoluna gidilir. Ne var ki çoğu zaman orijinal isimler halk arasında unutulmaz. Bu durum asimilasyonu gerçekleştirmek isteyenle asimilasyona maruz kalan arasındaki kırılma, çatışma noktasıdır. Neredeyse bireyden bağımsız olarak bütün kültürlerin zayıf yada güçlü direnme noktaları vardır ve asimilasyon prosesi sanıldığı kadar kolay ve kısa sürede gerçekleşmez. Bir toplumda, dilsel değişim istense dahi bunun gerçekleşmesi yüz yılları alabilmekteir.
Bireylerin isimlendirilmesinde toplumları etkileyen olaylar, ideolojik değişimler ve konjektürler de belli bir yer tutar. 1970'lerin başlarında Bülent Ecevit'ten dolayı Bülent adı ve Erkan Ocaklı'nın ünlendiği 1970'lerin Doğu Karadeniz'inde Erkan adı toplumsal değişimin önemli göstergelerindendir. Düşensel ve sosyal değişimlerin şahıs isimlerine nüfuz ettiğini gösteren iyi bir örnek de "Devrim" adıdır.
Lazcada Şahısların İsimlendirilmesi ve Soy adları
Hıristiyanlıktan Müslümanlığa geçiş ve ardından Türkiye Cumhuriyeti'yle birlikte yaşanan modernleşme süreci Lazca şahıs isimlerinin tamamen yok olmasına neden olan uzun bir tarihsel süreçtir. Günümüzde Lazlar, Lazca şahıs isimlerin olabileceğini dahi çoğunlukla unutmuş gözükmektedirler.
Lazca Soy İsimleri
Günümüzde Lazca soy isimleri genellikle bilinmekte ve halk arasında kullanılmaktadır. Bunların birçoğu Lazca, bazıları ise Arapça kökenlidir ancak telaffuz biçimleri Lazcaya uydurulmuştur. Cumhuriyet döneminde, yerleşim birimlerinin adlarının değiştirilmesinde olduğu gibi soyadı kanunu ile bu soy isimleri değiştirilmiştir. Değiştirmede, Lazca soyadlara sesdeş Türkçe soyadlar alınmıştır (Memikha=Memoğlu, Tilet'alyayi=Telatar, Bakhape=Bakoğlu gibi). Nevar ki bu çok yaygın bir durum değildir.
Modernleşme süreci Lazlar üzerinde anlaşılması güç bir psikoloji yaratmış ve birçok insan Lazca soyadından utanır olmuştur. Bu soyadları bir aşağılama, küçümseme ifadesi olarak algılanmaya başlanmıştır. Genel eğilim haline gelen eski ve eskiyle ilgili olandan biran önce kurtulma, bu alana da siyaret ederek akraba gruplarının peşi sıra soyadlarını değiştirmelerine neden olmuş, Lazca kabile adları yerini sonradan edinilmiş Türkçe soyadlara terketmiştir.
Geniş bir araştırma yaypılmamış olmakla birlikte bugün çok sayıda Lazca soyad bilinmektedir. Aşağıda bazı Lazca soyadlar verilmiştir.
tzingini (Atina/Pazar)
Cilit'i ( “ )
KHamberi ( “ )
Şaigi ( “ )
Babali ( “ )
Timo3hukha ( “ )
KHust'a ( “ )
KHamişi ( “ )
Larozuri ( “ )
Parpali ( “ )
Xaili ( “ )
KHavazi ( “ )
Yapazi ( “ )
Boçi ( “ )
KHaraxaili ( “ )
Beşli ( “ )
Ko3ani ( “ )
Bakhape ( “ )
Fat'ula ( “ )
KHvari ( “ )
N3axi ( “ )
KHatzaphina ( “ )
Batza ( “ )
T'uma ( “ )
KHumikha ( “ )
Memikha ( “ )
KHaxani ( “ )
KHaskhat'ina ( “ )
Çhethe (Furthuna vadisi)
Phizma ( “ )
Ment'i (Arkabi)
Artza ( “ )
Tantu
Thosma ( “ )
Qia ( “ )
Eyizi
Şerethi
Pirpili
Akathina
Boduri
Murguli
oxori çhveri
Tibukhi
Puğneşi
Po3ukhaşi
3huğuzikina
Xorthulome
Yaneşi
Çeçeşi
Emcişi
Kutanisa
Cevreği
Pinişa
Mskuli
Or3ha
Çithrazi
Kharmani
Boçheleva
Zaphala
3hathuri
Xomençha
Khomboşi
Kekethi
Çheri
Xortholoşi
Xukhani
Birçok yer, mahalle, köy, semt, dere/ırmak isimleri aynı zamanda Lazca şahıs isimlerini işaret etmektedir.
Şahıs isimlerinin Lazcaya göre değişimi
Müslümanlıkla birlikte edinilen ve çoğunlukla Arapça kökene dayanan kişi isimleri Lazcanın fonetik yapısına uygun olmadığından kullanımda Lazcanın fonetiğine göre biçimlenmekte ve bir takım ses değişimlerine uğramaktadır. Genellikle isimler kısaltılmakta, önüne " e ”, “ çhe ", sonuna ise " tza ”, “ na " gibi ekler konmaktadır.
Mustafa > Must'afa > Must'afa-na
Mustafa > E Musthafa > Emu
Mustafa > Çhe Musthafa > Çhemu > ÇHe-mu-na
Emu > E-mu-na/ E-mu-tza
Emu > ÇHe-mu > Çhemu-na
İsmail > İsmail-i > İsmaili-na
İsmail > İsma > İsma-na/ İsma-tza
İsmail > İsma > ÇHhe isma > ÇHisma
Hasan > Xasan-i > Xasani-na
Hasan > Xasa > Xasa-na / Xasa-tza
İbrahim > İbraim-i > İbraimi-na/ ibraimi-tza
İbrahim > İba > İba-3ha/ İba-na
Cemil > Cemil-i > Cemili-na
Sefer > Sefer-i > Seferi-na
Mehmet Ali > Memethali > Memethali-na > Meme> Meme-na/ Meme-3ha
Meme > E Meme > Eme > Eme-na/ Eme3ha
Emine > Emine-na/ Emine-tza
Ayşe > Ayşe-na > Ayşe-tza
Zeliha > Zelixe > Zelixe-na/ Zelixe-tza
Zelixe > E ze > Eze-na/ Eze-tza
Hatice > Xat'ice > Xat'ice-na
Xathice > E xa > Exa-na/ E-xa-tza
Lazcada "Elarçama/ zegni" adı verilen ve o kişinin herhangi bir özelliğini anlatan takma isim ya da “lakap”ların kullanılması yaygındır.
Toli Kçet'uri Gözü açık renkli ise
KHopha Alnında çıkıntı fazla ise
KHumphuri Bedeninde bir ur varsa
Toli madi göz rengine göre
Yer, semt vs.' nin isimlendirilmesinde şahıs adları da önemli bir yer tutar. Bundan yola çıkarak otantik bir çok Laz şahıs adına ulaşmak mümkündür. Lazca bir çok aile ismi aynı zamanda şahıs adlarıdır.
Eçe zeni
Eme ona
Arana-şi
Veziri dixa... gibi
Evli kadınlar geldikleri ailele isimlerinin sonuna "~ 'ın kızı" anlamında "pxe" soneki kullanılarak çağrılır.
Bakha-pxe Bakha'nın kızı
Murut'i-pxe Murut'i'nin kızı
Avci-pxe Avcı'nın kızı
tzingini-pxe tzingini'nin kızı
Ya da, kadınlar bire bir doğduğu yerin/ köyün adı ile çağrılır. İnsanların doğdukları yerin adıyla anılması aynı yerleşim biriminde yaşayanlarda daha çok kadınlar için kullanılır. Ancak, dışarda genel olarak kadın ya da erkekler doğdukları yerin adıyla çağrılırlar.
T'alvat-uri Talvati'den olan/ Thalvati'li
Msulet-uri Msuleti'den olan/ Msuleti'li
Noxlams-uri Noxlamsu'dan olan/ Noxlamsu'lu
Lom-uri Lome'den olan/ Lome'li
ÇHanpet-uri Çhampeti'den olan/ ÇHanpeti'li
Pi3xal-uri Pi3xala'dan olan/ Pi3xala'lı
Azlağ-uri Azlağa'dan olan/ Azlağa'lı
PHaphilat-uri Phaphilati'den olan/ PHaphilat'lı
Ayrıca evdeki gelin yaşı ya da kaçıncı gelin olduğunabakılarak da anılabilmektedir.
Morderi nusa (Evin) Büyük gelin
tzulu nusa (Evin) Küçük gelin
Bu aynı zamanda genel bir isimlendirme biçimidir. Erkek ya da kadınların nereli olduklarını anlatmak de kullanılır.
Atinuri Atınalı/ Pazarlı
Arthaşenuri Arthaşenli/ Ardeşenli
Vi3huri Vi3heli/ Fındıklılı
Arkaburi Arkabili/ Arhavili
Xopuri Xopalı/ Hopalı
Sarphuri Sarphi köyünden
Kadınları çağırmada "Be" ve "Kale" takıları isimlerin önüne konarak kullanılır. Ardeşen ve Çamlıhemşin'de “be”, Vi3he (Fındıklı ve doğusunda “kale” ekleri daha çok yaygın kullanıma sahiptir.
Ayşe Be Ayşe
Xatice Be Xat'ice
Durye Be Durye
Fatma > E Fathma > E-fa > Be-efa > Befa
Nana > Be nana > Bena
Kale Emine
Kale Ayteni
Kale khulani/ Kale bozo (kızları çağırmak için)
Erkeklerin çağrılmasında isimlerden önce "ÇHe" çağırma ünlemi kullanılır. “e” genel olarak her iki cinsteki insanlar için isimlerin önüne gelen bir çağırma ünlemi işlevi görür.
ÇHe Muradi
ÇHe Osmani
ÇHe Amedi
ÇHe Xasani
ÇHe biçhi
E Emine
E Ayteni
E Çona/ Kyona
E Bere-çkimi
E opodrace-şkhimi
E Çona do Mjora-çkimi... gibi
“çhe” ya do “çho” tek başına bir çağırma ünlemi olarak da kullanılır.
Çhe!... Hey!...
Çho!... Hey!..
Lazcada şahıs isimleri
Bugün bilinen Lazca isimlerin sayısı az olmakla birlikte Lazcanın bugünkü yapısına dayanarak yeni şahıs isimleri üretmek mümkündür. 1990'lardan sonra bu yönde arayışların olduğu ve yeni Lazca isimlerin türetildiği görülmektedir. Bu yolla çok sayıda Laz aile çocuklarına Lazca isimler vermiştir. Lazcanın kelime hazinesi şahıs isimlerinin üretilmesine olanak sağlayacak zenginliğe ve potansiyele sahiptir. Aşağıda son yıllarda üretilen ve bir kısmı resmileşen bazıları ise resmileşmese de aile içinde kullanılan Lazca isimler verilmiştir. Bu isimlerin kız ya da erkek adı olarak kullanılması tercihtir.
Şana
Teona
Arsima
Tanura
Seta
İsina
Pavri
Butka
Dadali
Mapatule
Morde
İrde
İklima
İlimba
Ovaponi
Oyaponi
Oropa
Oroperi
Oroponi
Mjora
Mjorana
Jova
Jora
Moni
Mosi
Çineri
Tenda
Tutada
Mjoranda
Şineri
Zenişi
Zuğa
Zuğana
Tuta
Tutana
Nana
Nena
Şuri
loya
Şurina
Toli
Tolina
Pukuri
Pukina
Pukuroni
Pavri
Tena
Tana
Nosta
Sindoma
Molivori
Molivorya
Mamandulya
Aşela
Aşena
Kaynak: Evrensel Kültür Dergisi
Lazuri.Com'un derlediği ''Lazuri Yoxope - Lazca İsimler''e [buradan] ulaşabilirsiniz.
Untitled Document
|
