OFLİNE ÇEVİRİ

Kısaltmalar
gyu.	yö.tsz.
yul.	yö.lok.
atn.	yö.yyk.
fur.	yö.dyk.
viw.	yö.dtm.
ark.	yö.dtm.yyk.
arş.	yö.nsz.
xop.	eö.nsz.
sap.	eö.ynl.
fra.	eö.dnl.
ing.	eö.2nl.
lat.	dö.syk.
ös.nsz.	dö.tsz.
ös.ynl.	dö.ytl.
►	dö.btl.
~	/ /

13

bildirme kipi perfekt

13. Hareket fiili : Bildirme Kipi Perfekt[1]

13.1. Sade Perfekt ( Golaxtimeri[2])

Lazca hareket fiillerinin Sade Perfekt biçimleri Türkçe “-dili geçmiş zaman” ile “-mişli geçmiş zaman”ın her ikisini karşılamaktadır.

13.1.1. Yapım ve çekim

*(f-) : Batı diyalektlerinde fiil kökü “-xû-” önünde “p-” değişkeninin bulunması beklendiğinde “*-pxû-” yerine “-fû-” meydana gelmektedir. bkz. 42.

Örnek: (*mo-p- + -xû-i →) mo-fû-i → mofûi : geldim

{ eö.ynl }
► ûaxums atn. viw. ark.
► ûaxuy fur. arş.
► ûaxups xop. çxa.

kırıyor

► dobams ~ dobay { eö.ynl. } (sıvı) döküyorum

Örnek (Evuli)  

► Mturi domtu* gyu. Kar yağdı.
► Mtviri domtu yul. Kar yağdı.
► Möima domöimu. Yağmur yağdı.
► Si germaşe dişüa moği. Sen dağdan odun getirdin.
► Heya sum wana Atinas skidu. viw. ark. O üç yıl Atina'da yaşadı.
► Avlas lazuûepe si dobği. Avluya mısırları sen döktün.

* Kelime başında bulunan “do-”, Mamtinoba'dır. Bkz. 34.2.

Örnek (Evuli)  

► Mturi domtu-i ? gyu. Kar yağdı mı ?
► Mtviri domtu-i ? yul. Kar yağdı mı ?
► Möima domöimu-i ? Yağmur yağdı mı ?
► Hakoni lupe si ûaxi-i ? Buradaki lahanaları sen mi kırdın ?
► Haüu dulya si i-i ? gyu. Bu kadar isi sen mi yaptın ?
► Haüu dulya si vi-i ? viw. , ark. Bu kadar isi sen mi yaptın ?
► Haüu dulya si qvi-i ? Xop., çxa. Bu kadar isi sen mı yaptın ?
► Si germaşe dişüa moği-i ? Sen dağdan odun getirdin mi ?
► Heya sum wana Atinas skidu-i ? viw. ark. O üç yıl Atina'da yaşadı mı ?
► Avlas lazuûepe si dobği-i ? Avluya mısırları sen mi döktün ?

Örnek (Evuli)  

► Möima var möimu. Yağmur yağmadı.
► Mturi var mtu . gyu. Kar yağdı.
► Avlas lazuûepe si var dobği. Avluya mısırları sen dökmedin.
► Ham svara tenepe var nöarey. fur. arş. Bu kitabı başkaları yazmadı.
► Ham svara şüvapek var nöares. atn. Bu kitabı başkaları yazmadı.
► Avlaşi dişüape ma var ôûaxi. Avludaki odunları ben kırmadım.

Not: “Ben mi kırdım ?” ve “Ben kırdım mı ?” biçimleri arasındaki fark vurgu ile sağlanır.  

Örnek (Evuli)  

► Hakoni lupe si var ûaxi-i ? Buradaki lahanaları sen kırmadın mı ?
► Si var moxti-i ? Sen gelmedin mi ?
► Si Lazuri ôaramiti var iüitxi-i ? Sen Lazca masal okumadın mı ?
► Si dişüape var moği-i ? Odunları sen getirmedin mi ?
► Si çkar Lazuri var öari-i ? Sen hiç Lazca yazmadın mı ?

13.1.2. Sade perfekt + -sis, -si    [Batı]

{eö.ynl}
► ûaxums atn. viw. ark.
► ûaxuy fur. arş.
► ûaxups xop. çxa.

kırıyor

13.1.3. Sade perfekt + -iz ~ -is [Viwe]

13.1.4. Sade perfekt + -şi  [Arkabi, Xopa, Çxala]

Örnek (Evuli)

► oxorişen moptişi evden geldiğimde
► oxorişa moxtuşi  o, eve geldiğinde
► noğaşa vidişi  çarşıya gittiğimde
► tronis doxedişi  sen sandalyeye oturduğunda  
► qvinçi ôöopitşi  kuşu yakaladığımızda

13.1.5. Sade perfekt + şi   [Atina]

Bu biçim Atina diyalektlerinde “Na-”lı cümlemsi içinde kullanılmaktadır. Örnekleri için bkz. 40.5.

13.1.6. var + Sade perfekt + şa

{eö.ynl}
► ûaxums atn. viw. ark.
► ûaxuy fur. arş.
► ûaxups xop. çxa.

kırıyor

Örnek (Evuli)  

► Him oxorişa var moxûuşa var dobincini. arş. O, eve gelmeden (gelmediği sürece) yatmadım.
► Himuk dulya var oçodinuşa oxorişe var idu. atn. O, işini bitirmeden eve gitmedi.
► Aşelak nana-muşi var âiruşa var dicinu. atn. Aşela annesini görmeden yatmadı.

13.1.7. Sade perfekt + şüala

Örnek (Evuli)  

► Dulya voçodini şüala si komoxti. Ben işleri bitirir bitirmez sen geldin.
► Si moxti şüala ma dovinciri. Sen gelir gelmez ben uyudum.
► Si uwvi şüala kodoxedu. Sen (ona) söyler söylemez o oturdu.
► Ma oxorişe gamafûi şüala si oxorişe kamaxti. Ben evden çıkar çıkmaz o eve girdi.

13.1.8. Sade perfekt + şüule ~ üule

Örnek (Evuli)  

► Dulyape doôi şüule vidi do devicini. atn. İşleri yaptıktan sonra gidip yattım.
► Si moxûi şüule ma vidi. Sen geldikten sonra ben gittim.
► Si idi şüule oxori oiöu. Sen gittikten sonra ev yandı.
► Ma giwvi üule iya oxo(r)işe komoxtu. çxa. Ben sana söyledikten sonra o, eve geldi.

13.1.9. ôi ~ ôri gyu.

► Atina: ôi + Sade Perfekt + -şe

► Arûaşeni: ôri + Sade Perfekt + -şa

13.1.10. Ôri + Sade Perfekt   [Çamlıhemşin-Mwanu]

13.1.11. Muöo + perfekt : -ir -mez / as soon as

► Muöo üuçxe gistvinu ğalis kododolu. Ayağı kayar kaymaz dereye düştü.
► Muöo moxtu alis kodolomabu. Gelir gelmez bana sarıldı.
► Muöo doxedu bere-muşi iüitxu. Oturur oturmaz çocuğunu sordu.
► Wiwila muöo bâiri doôwami. Yılanı görür görmez geberttim.

13.2. “Dorûun”lu perfekt

Geçmişte meydana gelen bir eylemden daha önce gerçekleşip bitmiş başka bir eylemi anlatan biçimdir. Bu biçim Sade perfekt biçimi arkasına “dorûun” edatı konarak oluşturulur. Yöreye göre “doûûun ~ doûu ~ dorûu” gibi değişkenleri bulunmaktadır. Hopa ve Borçka diyalektlerinde bu biçim bulunmamaktadır.

{ eö.ynl }
► ûaxums atn. viw. ark.
► ûaxuy fur. arş.
► ûaxups xop. çxa.

kırıyor

Ayrıca Atina'da:
► “ma ôûaxi dorûu, si ûaxi dorûu, himuk ûaxu dorûu ...”.
Viwe'de:
► “ma ôûaxi doûûun, si ûaxi doûûun, heyak ûaxu doûûun ...”.

Örnek (Evuli)

► Divepe-ti komoxtes dorûun. Devler de gelmişlerdi.
► Divepe komoxtes dorûun-i ? Devler gelmişler miydi ?
► Divepe var moxtes dorûun-i ? Devler gelmemişler miydi ?
► Ma si üoçi doüwopxi dorûun. Ben seni adam etmiştim .
► Jur bere, şkurnaten doûüobes dorûun. İki çocuk korkudan saklanmışlardı.
► Hamora [3] şakis eçi do viûoşkit ndğa golilu dorûun. Bu zamana kadar otuz yedi gün geçmişti.

13.3. “Ereûi”li perfekt

Bir önceki maddede anlatılan “Dorûun”lu perfekt ile aynı anlam taşıyan biçimdir. Xopa ve Çxala diyalektlerinde bulunmaktadır.

13.4. “ Doren”li perfekt

13.4.1. Yapım

Bu biçim Sade perfekt biçimine “donu ~ don ~ do ~ doren” eklenip oluşturulur.

13.4.2. Kullanım (Oxmaru)

(1) Eylemin muhtemelen yapıldığını anlatır.
(2) [Batı diyalektlerinde] yakın geçmişte yapılması gereken bir eylemin artık yapıldığını, ancak ne zaman, nasıl, niçin, hangi araçla, kiminle vs. yapıldığı önem taşımadığını gösterir.

Örnek(Evuli)

► Üoçik andğas beres üitxu doren. Adam bir gün çocuğa sordu.[5]
► Si mutu var tkvi doren-i ? Sen bir şey söylemedin mi ?
► Baba-muşik iâiéinu doren. Babası güldü.
► Şeyûani Lazişe moxtu doren. Şeytan Laza geldi.
► Baba-muşik hamus ar dukyani kogunwku doren. Babası buna bir dükkan açtı.

13.5. “Ere”li perfekt

Hopa ve Borçka-İçkale'de bulunan biçimdir. Serbest değişkeni “-ele” yaygındır. Eylemin muhtemelen yapıldığını anlatır.

[1] Perfekt: Gerçekleşip bitmiş olan eylemi anlatan biçimdir (< lat . perfectus).
[2] Golaxtimeri: Bu terim “Geçmiş zaman” teriminin karşılığı olarak önerilmiştir .
[3] hamora: (<ham+ora) Geçmişte bilinen bir zaman dilimini gösterdiği için bitişik yazılmıştır. “Bu zaman=şimdi” anlamında değildir.
[4] Türkçede bulunan Miş'li zaman (en çok “başkasının söylediğine göre” anlamına gelir) ile karıştırmayınız.
[5] Nüans bakımından “sormuş”tan “sordu” tercümesi daha uygun görülmüştür. Yalnız, eğer masal dili ise Türkçe tercümesi muhakkak “sormuş” şeklinde olurdu.