OFLİNE ÇEVİRİ

Kısaltmalar
gyu.	yö.tsz.
yul.	yö.lok.
atn.	yö.yyk.
fur.	yö.dyk.
viw.	yö.dtm.
ark.	yö.dtm.yyk.
arş.	yö.nsz.
xop.	eö.nsz.
sap.	eö.ynl.
fra.	eö.dnl.
ing.	eö.2nl.
lat.	dö.syk.
ös.nsz.	dö.tsz.
ös.ynl.	dö.ytl.
►	dö.btl.
~	/ /

47

Lazca Fonemleri - 2/3 -

47.2.3.3.    /é/, /w/, /â/

Laz alfabesinde é, w ve â  harfleri ile yazılan fonemleri tasvir etmeden önce örneklerini veriyoruz. Çünkü bu harfler Türk alfabesinde yoktur.

Bu fonemlerin boğumlanma bölgeleri, öndamağın ön tarafı ile dil ucu arasıdır (öndamaksıl). /é/ ile /w/ sessiz, /â/ seslidir.

/é/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri açık kalır. Öndamak ile dil ucu arasındaki kapantı açılınca dil ucu, öndamağa oldukça yakın yerde kalıp çok dar hava geçiş yolunu bırakır. Akciğerden gelen hava bu yoldan geçerken ovma ile [s] konsonunu oluşturur. Arkasından bir vuayel gelirse dil ucu öndamaktan uzaklaşıp o vuayelin telaffuzu için gereken şekli alır. Aynı zamanda yani [s] konsonu bitince ses telleri titremeye başlarlar. Kapantılı olarak başlayıp ovmalı olarak biten bu tip fonemlere “afrike konson” denir.

/é/ fonemi uluslararası fonetik işareti (UFİ) ile [ts] yazılır. Dikkat ediniz: bir kapantılı konson (örneğin [t]) ile arkasından gelen boğumlanma bölgesi aynı (veya çok yakın) olan bir ovmalı konson (bu örnekte [s]) birlikte otomatik olarak bir afrike konson oluşturmaz.

Bir örnek: Ordu'nun ilçelerinden biri Fatsa'dır. “Fatsa” kelimesinde, /t/ foneminin telaffuzu bittikten sonra ancak /s/ fonemininki başlar. Yani,

(1)   /t/ için öndamağın ön tarafı ile dil ucu arasında kapantı olur.

(2)   Kapantı açılınca dil ucu bir kere öndamaktan uzaklaşıp az çok geniş bir hava geçiş yolunu bırakır.

(3)   Akciğerden gelen hava bu yoldan geçer (birinci hecenin sonu).

(4)   Dil ucu yeniden öndamağa yaklaşıp /s/ için çok dar hava geçiş yolunu oluşturur.

(5)   Akciğerden gelmeye devam eden hava, bu yolda ovma ile /s/ fonemini oluşturur.

Gördüğünüz gibi, Türkçe bilip de Lazca bilmeyenlere “Lazcanın é harfi Fatsa'nın “ts” si gibi okunur” demek, dilbilimsel açıdan yanlıştır.

/w/ fonemi, aynen /é/ fonemi gibi kapantılı olarak başlayıp ovmalı olarak biten afrike bir konsondur. Ama fırlatmalıdır. Öndamağın ön tarafı ile dil ucu arasında kapantı olduğunda ses telleri kapalı tutulur. Kapantı açılıp öndamak ile dil ucu arasında çok dar hava geçiş yolu olunca o zamana kadar ses telleri ile kapantı arasında bulunan hava [s] konsonunu oluşturarak ağızdan fırlatılır. Arkasından bir vuayel gelirse öndamaktan uzaklaşıp o vuayelin telaffuzu için gereken şekli alır. Aynı zamanda, yani [s] konsonu bitince ses telleri tiremeye başlar. UFİ ile [ts'] yazılır.

/â/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri daima titreşimlidir. Sesli ve afrike; UFİ ile [dz] yazılır.

47.2.3.4.    /ç/, /ö/, /c/

Laz alfabesinde Ç, Ö, C  ile yazılan fonemlerin boğumlanma bölgeleri, ön damağın orta veya arka kısmı ile dil ucu arasıdır (arkadamaksm: 4.8pt">

47.2.3.5.    / ky/, /üy/, /gy/

Laz alfabesinde ikişer harf ile yazılan /ky/, /üy/ ve /gy/ fonemlerinin boğumlanma bölgeleri, ortadamak artdamak sınırı ile dil sırtının orta kısmı arasıdır (ortadamak-artdamaksıl).

/ky/, sessiz, fırlatmasız, UFİ [kⁱ]

/üy/, sessiz, fırlatmalı, UFİ [kⁱ']

/gy/, sesli, UFİ [gⁱ]

Bu üç fonem, Lazcanın Batı diyalektlerinde hiç rastlanmaz.

47.2.3.6. /k/, /ü/, /g/

Laz alfabesinde K, Ü, G harfleri ile yazılan fonemlerin boğumlanma bölgeleri alofona göre değişir.  

(1)   /a/, /e/, /o/, /u/ önünde: artdamak ile dil sırtının arka kısmı arası (artdamaksıl).

(2)   /i/ önünde: ortadamak ile artdamağın sınırı ile dil sırtının orta kısmı arası (ortadamak-artdamaksıl).

(/i/ önünde /k/ ile /ky/, /ü/ ile /üy/, /g/ ile /gy/ fonemleri, fonetik farklılıklarını kaybedip fonoloji bakımından nötralize olurlar.)  

/k/, sessiz, fırlatmasız, UFİ [k] ~ [kⁱ]

/ü/, sessiz, fırlatmalı, UFİ [k'] ~ [kⁱ']

/g/, sesli, UFİ [g] ~ [gⁱ]

[Türk alfabesinde kullanılan K harfi, iki ayrı fonemi göstermektedir. Biri, /k/, kar, kasa, katil, kanun gibi kelimelerde (halk dilinde kalın K). Öbürü, /ki /, kâr, kâğıt, imkân gibi kelimelerde (halk dilinde “ince K”).

İlk bakışta yazım kılavuzunun verdiği düşüncenin tam tersine kar ile kâr arasında var olan fonetik farklılığı, vuayelin değil, konsonundur. “Türkçenin K'sı” ile başka dillerin benzer fonemlerini karşılaştırırken bunu daima aklımızda tutmamız gerekmektedir.]

[ Buna paralel olarak Türk alfabesinde kullanılan G harfi yine iki çeşit ayrı fonemi göstermektedir. Biri, /g/, gar, otogar, galiba, gayet vs. kelimelerde (halk dilinde “kalın G”); öbürü, /gⁱ/, gâvur, rüzgâr, tezgâh vs kelimelerde (halk dilinde “ince G”).]

47.2.3.7.    /q/

Laz alfabesinde Q harfi ile yazılan fonemin boğumlanma bölgesi, artdamağın en arka kısmında küçük dilin bulunduğu yer ile dil kökü arasıdır (küçükdilsil).

Sadece Hopa ve Borçka diyalektlerinde bulunan bu fonem, sessiz fırlatmalı bir konson olup bazen kapantılı, bazen kapantısız telaffuz edilir. Üç çeşit serbest alofonu bulunmaktadır: kapantılı [q'], kapantılı afrike [qχ'] ve ovmalı [χ'].

47.2.4.    Ovmalı konson

[Ovmalı konson empresyonist terimle “fısıltılı, vızıltılı, ıslıklı, hışırtılı, hırıltılı” vs denilir.]

Lazcanın kapantısız konson fonemleri, boğumlanma şekline göre dört gruba ayrılır: ovmalı, yaklaşmalı, çarpmalı ve kenarsıl. Ovmalılardan başlayalım.

43.2.4.1.    Ovmalı /f/, /v/

/f/ foneminin boğumlanma bölgesi, üst dişler ile alt dudak arasıdır (dudakdişsil). Bu fonem sessizdir.

/v/ foneminin iki grup alofonu vardır. Biri dudak-dişsil (boğumlanma bölgesi üst dişler ile alt dudak arası); öbürü dudaksıl (boğumlanma bölgesi iki dudak arası).

(1)     Dudak-dişsil ovmalı

(a) sesli  UFİ/ IPA, [v]

(b) yarı-sessiz, yarı-sesli

/v/ fonemi, sessiz konson arkasında bulunduğunda, akciğerden gelen havanın dudak dişsil ovması başladıktan sonra ses tellerinin titreşimi başlar. Fonem, sessiz olarak başlayıp sesli olarak biter. [f] ile [v]'nin karışımı gibi bir duygu verir. Fonetik işareti kullanarak ya [  ] (sessizlenmiş [v]) ya [^fv] ( [f ] gibi başlayan [v]) ya da [f^v] ( [v] gibi biten [f]) yazılabilir. Bu tip bağdaşmada /v/ fonemi ile /f/ foneminin sınırı belli değildir.

(2)     Dudaksıl yaklaşmalı

Bazı yörede /k/, /ü/, /g/, /q/, /ş/, /x/ ve /ğ/ konsonlarının arkasında bulunan /v/ fonemi /a/ (ve çok seyrek olarak /e/ ile /i/ ) önünde dudaksıl yaklaşmalı olarak telaffuz edilir. UFİ, [w].

Bu alofon telaffuz edildiğinde dudaklar /u/ vuayelini telaffuz edecekler gibi birbirine yaklaşıp yuvarlaklaşırlar. Hiç ovmalı değildir. [w] konsonu ile [u] vuayelinin telaffuzu o kadar yakın ki [w] için “yaklaşmalı konson” yerine “yarı vuayel” terimi de kullanılır.

devamı»     47-3»

Yasal uyarı: Bu sayfadaki materyaller (Yazı, fotoğraf, ses kaydı vb.)Telif Hakları ile ilgili yasal mevzuat uyarınca korunmakta olup, yazarların ve/veya Lazuri.Com'un yazılı izni olmadıkça kullanılamaz, kaynak gösterilerek dahi iktibas edilemez, her ne suretle olursa olsun ticari amaçla çoğaltma ve yayma yapılamaz, kopya edilemez, diğer internet sayfası ya da topluma acık yerlerde yayınlanamaz/yayımlanamaz.
Lazuri.Com

DİDİ LAZURİ NENAPUNA ÇIKTI !
	Lazcanın Yazıya Geçirilmesinde Tarihsel Bir Adım!... Bugüne kadar hazırlanmış en kapsamlı Lazca sözlük Didi Lazuri Nenapuna, 17 yıl süren detaylı bir alan araştırması ve kaynak taraması sonucu vücuda getirilmiş, Lazcanın bütün diyalektlerini karşılaştırmalı olarak ele alan, Lazca üzerine yapılmış en uzun süreli çalışma olması itibariyle alanında tek!... Seri/Sıra No.: Chiviyazıları: 244/Mjora:45 ISBN: 978-975-9187-40-8 25 Bin Lazca kelime Binlerce deyim ve atasözü Detaylı olarak incelenmiş fiil biçimleri Türkçe ve Latince karşılıklarıyla bitki ve hayvan adları Her kelime için çok sayıda Lazca örnek ve açıklama 1160 sayfa / Büyük boy / Sert kapak Adres: Mühürdarbağı sk. 8/1 Kadıköy İst. Tel.: 0 216 414 91 13/fax: 0 216 414 97 93/e-mail: bilgi@chiviyazilari.com
Lazuri.Com |		Devamı»»